Gdańsk Oliwa

Spór budzi wciąż data  fundacji oliwskiej, choć wiąże ten fakt z księciem pomorskim Samborem II oraz drugą połową lat osiemdziesiątych XII w. Z pewnością jednak Oliwa stanowiła filię klasztoru w Kołbaczu. W początkowym okresie cystersi oliwscy  pozyskiwali swe dobra głównie  wskutek darowizn, później z transakcji handlowych oraz z dzierżaw ziemi i jezior, jak również z dziesięcin. Ważną częścią ekonomii „szarych mnichów” była też gospodarka młyńska i prowadzenie warsztatów stolarstwa artystycznego oraz drukarni (XVII – XVIII w.).

Okres szczególnego rozkwitu klasztoru miał miejsce za rządów opata Jacka Rybińskiego (1740-82), który wybudował nowszą część Pałacu Opatów, założył ogród ozdobny, zaprojektowany przez największych mistrzów włoskich (dzisiejszy Park Oliwski), dokonał renowacji kościoła św. Jakuba oraz zainicjował budowę organów 110-głosowych. Niestety, opactwo i jego posiadłości były wielokrotnie niszczone w wyniku najazdów pruskich, licznych wojen i konfliktów, które przetoczyły się przez Pomorze Gdańskie – od odwetowych za działania misyjne w Prusach (1226 r.), poprzez liczne krzyżackie (od 1246 r. do 1308r. oraz w XV – XVI w.), protestanckie (1577r.), aż po szwedzkie (w XVII w). W wyniku pierwszego rozbioru Polski dobra oliwskie znalazły się w obrębie państwa pruskiego – jego władze dokonały kasaty zakonu 1 października 1831r. Niedługo potem zmarli ostatni zakonnicy. Kościół klasztorny przydzielono miejscowej parafii katolickiej. Po erygowaniu (1925r.) diecezji gdańskiej zespół poklasztorny stał się siedzibą Biskupa Gdańskiego i diecezji gdańskiej.

 

Klasztor w Oliwie ulokowany został ok. 10 km. na północ od Gdańska, w dolinie nad Potokiem Oliwskim u schyłku XII w. Pomieszczenia klasztorne, zabudowujące czworoboczny wirydarz otoczony krużgankami, przylegały do kościoła od strony południowej. We wschodnim skrzydle klasztoru (XII w.) znalazła swe miejsce się zakrystia, refektarz letni, karcer, klatka schodowa i sala konwentu, na piętrze zaś dormitorium. W skrzydle zachodnim (XIV w.) umiejscowiony został  mały refektarz zimowy, kuchnia, pomieszczenia konwersów i kaplica mariacka. W roku 1350 doszło  do pożaru  (poza działaniami wojennymi), wskutek czego nieomalże doszczętnie spłonął kościół i klasztor, wyposażenie romańskie świątyni oraz prawie cała Oliwa.

Śmierć opata Jacka Rybińskiego oraz ówczesne warunki polityczne sprawiły, że klasztor w końcu XVIII w. zaczął podupadać. 

 

Kościół  Panny Marii (XII w.) pierwotnie  był jednonawowym, ceglanym oratorium wzniesionym na kamiennym fundamencie z użyciem cegły profilowanej i glazurowanej, podwyższanym oraz trzykrotnie przebudowywanym i rozbudowywanym  o ramiona transeptu, arkady, przęsła nawy głównej i inne  elementy architektoniczne charakterystyczne dla świątyni cysterskich. Podczas odbudowy po pożarze całkowicie zmieniono koncepcję architektoniczną budowli, która w konwencji z roku 1386 przetrwała prawie do dziś - świątynia  orientowana, trójnawowa, zbudowana na wydłużonym planie krzyża łacińskiego, z cegły o wiązaniu wendyjskim i gotyckim, sześcioprzęsłowe, zamknięte trójboczne prezbiterium otoczone szerokim, bezkaplicowym ambitem. Chór z obejściem otwiera się na korpus nawowy – długie, dziesięcioprzęsłowe nawy: główną i boczną północną oraz przylegającą do krużganków klasztornych, węższą i krótszą południową. Nawa główna otwiera się do naw bocznych i transeptu arkadami i jest sklepiona sklepieniem gwiaździsto – sieciowym z wpisaną pośrodku ośmioramienną gwiazdą. W nawie południowej występuje sklepienie krzyżowo – żebrowe, w nawie północnej (którą rozświetlają ostrołukowe okna) -  czteroramienne gwiaździste, w prezbiterium gwiaździsto – sieciowe z żebrem przewodnim, a w transepcie – gwiaździste z wplecionymi żebrami. Fasadę tworzą dwie smukłe, wysokie na 46 m wieże z ostro zakończonymi hełmami. Elewacje transeptu zdobione blendami i cegłami układanymi w „opus spicatum” (jodełkę). Ożywia to barokowy portal (1688), jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem się naw - wieża dzwonów - typowy element budownictwa cysterskiego.

W 1929r. świątynię podniesiono do  godności katedry, w 1971r. nadano jej tytuł bazyliki mniejszej, od 1992 r. stała się bazyliką archidiecezjalną po utworzeniu Metropolii Gdańskiej a w zabudowaniach klasztornych mieści się dziś Kuria Biskupia i Gdańskie Seminarium Duchowne.

Wyposażenie: najstarsze - fragmenty średniowiecznych malowideł ściennych odkrytych za ołtarzem głównym, inne pochodzą głównie z renesansu i baroku; monumentalny ołtarz główny z 1688 r. z czarnego, dębickiego marmuru i piaskowca -  polichromowanych kolumn, między którymi znajduje się obraz Andrzeja Stecha z postaciami zakonników cysterskich oraz Matki Boskiej i św. Bernarda, zanoszących modły do Świętej Trójcy; dwa rokokowe prospekty organowe (wyposażone w liczne poruszające się figury - słońca, gwiazdy, anioły itp.) tworzące wraz z dziewięciogłosowym pozytywem  zespół  organowy, zaliczany do jednych z najwspanialszych tego typu na świecie; dwukondygnacyjne, bliźniacze stalle z pocz. XVII w. wykonane w klasztornym warsztacie; portrety fundatorów i  dobrodziejów klasztoru oraz książąt pomorskich i królów polskich pędzla Hermana Hana; manierystyczny obraz Trójcy Świętej z bocznymi scenami Bożego Narodzenia, Zesłania Ducha Świętego i Wniebowstąpienia oraz wizerunkiem Niewiasty Apokaliptycznej; bogato dekorowana barokowa ambona; kilka płyt epitafijnych i pięknych nagrobków.

W archikatedrze odbywają się koncerty organowe (w sezonie - o pełnych godzinach) oraz Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej (w miesiącach letnich).

Z  dawnych obiektów klasztornych zwiedzającym udostępnia się też: krużganki i wirydarz; lawatorium (wystawa skarbów pocysterskich Muzeum Diecezjalnego); refektarz letni i  zimowy (dziś to wszystko na terenie Gdanskiego Seminarium Duchownego) oraz młyn i spichlerz, dom bramny (Dom Zarazy), ogrody i Pałac Opata, śluzę na Potoku Oliwskim, kuźnię wodną oraz kościół św. Jakuba na terenie dawnego opactwa  cysterskiego.

 

Obiekty cysterskie w Oliwie po II wojnie światowej

Od kwietnia 1945r. po powtórnym zainstalowaniu się  cystersów w Oliwie klasztor ma siedzibę w Gdańsku Oliwie  przy ul. Polanki jako przeorat zwykły parafii p.w. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej należący do opactwa cystersów w Szczyrzycu.

 

Zwiedzanie:

- katedra otwarta; odpłatność za grupy – na miejscu; przewodnicy, organizacja zwiedzania na terenie Gdańskiego Seminarium Duchownego - wcześniejsze zgłoszenia 

 

Informacja turystyczna:

Ks. Zbigniew Zieliński - Proboszcz Parafii Archikatedralnej

ul.Biskupa Edmunda Nowickiego 5,  80-330 Gdańsk

tel.(058)5524765

strojcyo@diecezja.gda.pl